نویسنده: انجنیر سید عمر اسحاق
در طول تاریخ بشر آب و رودخانه ها همواره نقش حیاتی داشته اند. اولین تمدن های ثبت شده در تاریخ در کنار رودخانه های مشهوری مانند دجله، فرات و نیل مسکن گزیده اند. رودخانه ها بخش جدایی ناپذیر تاریخ چند هزار ساله بشر می باشند و یقینا در صورت عدم موجودیت رودخانه ها، تمدن بشری به شکلی که امروز با آن آشنا هستیم نیز وجود نمی داشت. از آغاز قرن بیستم میلادی با توجه به افزایش نفوس و مدرن سازی جوامع بشری، ضرورت به مدیریت منابع آبی تشدید یافته است. یکی از پراستفاده ترین اقدامات برای مدیریت منابع آب که بخش عمده آن در قرن بیستم میلادی عملی گردید احداث بند های ذخیروی آب می باشد. با اطمینان می توان ادعا کرد که بند های آبی نقش بسزایی در پیشرفت بشر داشته اند. با آن هم، احداث بند های آب نکات منفی نیز دارد که به مرور زمان تاثیرات آن پررنگ تر شده است. در ابتدا تاثیرات منفی محیط زیستی و اجتماعی بند های آب از اهمیت زیادی در مراحل طرح و اجرا پروژه های ساختمانی برخوردار نبود، اما امروزه انجام مطالعات محیط زیستی و اجتماعی یک بخش عمده پروژه های احداث بند می باشد. طبعا مسئله تاثیرات محیط زیستی و اجتماعی بند های آب یک موضوع بسیار جامع و پیچیده بوده و بحث تفصیلی در مورد آن در قالب این مطلب نمی گنجد. یکی از بارزترین فاکتورهای محیط زیستی در بندهای آب جریان محیط زیستی رودخانه (Environmental Flow) بوده و در این مطلب سعی بر آن شده تا به شکل مختصر در مورد آن توضیحاتی ارائه گردد.
جریان محیط زیستی در ابتدا به حداقل جریان (minimum flow) که باید در رودخانه نگه داشته شود تا باعث دوام و پایداری اکولوجی آن گردد اطلاق می گردید. اما در طی چهل سال گذشته، مفهوم جریان محیط زیستی از حداقل جریان پایدار به جریان تصاعدی و دینامیکی متکی به زمان و مکان تغییر یافته است. تعاریف گوناگونی برای جریان محیط زیستی وجود دارد، اما به شکل کلی جریان محیط زیستی عبارت از مقدار، کیفیت و زمانبندی جریان رودخانه بوده که باید جهت حفظ و بقای اکوسیستم رودخانه و موجوداتی که وابسته به آن هستند در رودخانه موجود باشد. جریان محیط زیستی که بعضا به عنوان آب برای طبیعت نیز یاد می شود نقش بسیار پررنگ در نگه داشتن تعادل زیست محیطی و تداوم حیات دارد و عدم در نظر گرفتن آن باعث فجایع زیست محیطی جبران ناپذیری خواهد شد. در کشورهای در حال توسعه مانند افغانستان، اولویت قشرعظیمی از جامعه مسائل اقتصادی بوده و توقع مردم جهت بهره برداری از بندهای آب افزایش حداکثری مفاد اقتصادی از آب رها شده می باشد و کمتر توجهی به نیاز طبیعت و جریان محیط زیستی صورت می گیرد. با در نظرداشت پدیده تغییر اقلیم و تحلیل رفتن منابع آبی در سرتاسر جهان مخصوصا افغانستان که بر اساس مطالعات متعدد علمی از جمله آسیب پذیرترین کشورها از اثرات تغییر اقلیم است، توقع استفاده کنندگان آب بندها استفاده حداکثری از تمام آب موجود جهت منافع اقتصادی خودشان می باشد، البته پائین بودن آگاهی عامه در مورد اهمیت جریان محیط زیستی در رودخانه دلیل مهمی برای این توقعات غیرواقع بینانه ساکنان پائین دست بندهای آب می باشد.
رعایت نکردن میزان جریان محیط زیستی رودخانه تاثیرات مخرب گوناگونی بر روی اکوسیستم منطقه دارد، به طور مثال: پائین رفتن سطح آب های زیرزمینی، از بین رفتن پوشش گیاهی اطراف رودخانه، از بین رفتن حیوانات آبزی موجود در رودخانه، خشک شدن چشمه سارهای موجود در بستر رودخانه، آلودگی رودخانه، از بین رفتن تالاب ها (دندهای آب)، خالی از سکنه شدن قریه جات در نتیجه مهاجرت و طوفان های گرد و غبار در منطقه از عمده ترین اثرات منفی خشک شدن کامل رودخانه می باشد.
رودخانه ها هر کدام دارای اکوسیستم و خصوصیات مختص به خود می باشند و تعیین جریان محیط زیستی تابع شرایط خاص و منحصر فرد رودخانه مورد نظر بوده و متود خاصی که بر روی تمام رودخانه ها قابل تطبیق باشد وجود ندارد، بلکه جهت تعیین جریان محیط زیستی هر رودخانه باید شرایط هایدرولوجیکی، هایدرولیکی، بایولوجیکی و کیفیتی، اجتماعی و اقتصادی آن مد نظر گرفته شود. همچنین باید خاطر نشان نمود که جهت تعیین میزان قابل قبول جریان محیط زیستی باید فاکتور های مهمی مانند مقدار، تناوب، دوام، زمان و میزان تغییر جریان مد نظر قرار گیرد.
نظر به بررسی تحقیقات صورت گرفته، بیش از 200 متود جهت تعیین جریان محیط زیستی در کشورهای مختلف دنیا مورد استفاده قرار می گیرد که از روش های ساده بر مبنای سوابق هایدرولوجی رودخانه مانند رها سازی جریان 90 تا 95 درصدی رودخانه (percentage of flow exceedance) در تمام طول سال تا استفاده از مدل های پیشرفته متغیر می باشد و هر کدام از این روش ها نقاط مثبت و منفی خود را دارا می باشند. به صورت کلی روش های تعیین جریان محیط زیستی تحت دو کتگوری خاص (Prescriptive) و جامع (Interactive) قرار میگیرند. در روش های خاص(Prescriptive) تعیین جریان محیط زیستی با در نظر داشت یک هدف خاص مانند محافظت از یک نوع بخصوص ماهی یا مراقبت از کیفیت آب و جلوگیری از آلودگی آن مد نظر قرار می گیرد و سایر فاکتورهای ضروری به عنوان مسائل فرعی مد نظر گرفته می شود. در روش های جامع (Interactive) فاکتورهای محیط زیستی به شکل یک مجموعه وابسته به یکدیگر مد نظر گرفته می شود و هدف کلی مراقبت و بقای اکوسیستم رودخانه می باشد. واضح است که روش خاص (Interactive) نسبت به جامع (Prescriptive) مزیت های بیشتری دارد اما به همان تناسب استفاده از آن ضرورت به منابع، آمار و ارقام، و زمان بیشتری دارد. از روش های رایج تعیین جریان محیط زیستی رودخانه میتوان تخصیص میزان مشخص از جریان اوسط سالانه یا فیصدی مشخص از flow duration curve معمولا 90 تا 95 فیصد، روش تننت (Tennent method)، روش ریشتر (Richter Method)، روش تشکیل بلاک (Building Block Method)، استفاده از هیئت متخصصین (Expert Panels)، و یا هم تخصیص مقدار مشخصی از اوسط جریان سالانه رودخانه (Mean Annual Flow) را نام برد.
با وجود پیشرفت هایی که در علم و تحقیقات پیرامون جریان محیط زیستی صورت گرفته است، با آن هم حتی در پیشرفته ترین کشورهای دنیا تعیین جریان محیط زیستی یک پروسه بسیار مغلق، زمانگیر و گرانقیمت می باشد. تعیین جریان محیط زیستی به شکل ایده آل و اصولی پیش شرط هایی دارد که باید محیا گردند. به طور نمونه نیاز است تا شرایط هایدرولوجی و مترولوجی مناطق بالادست و پائین دست بند با در نظر داشت سال های متفاوت (کم آب، عادی و پر آب) با درنظرداشت تاثیرات تغییر اقلیم مورد مطالعه دقیق قرار گیرد. همچنان ساحات تحت کشت در پائین دست بند، نوعیت نباتات، شرایط و نیاز های اجتماعی، اقتصادی و محیط زیستی پائین دست به شکل تفصیلی بررسی گردد. البته آگاهی عامه در مورد اهمیت رودخانه ها و جریان محیط زیستی نیز رول بسزایی جهت تضمین موفقیت هرگونه اقدامی جهت حفاظت محیط زیست دارد و از پیش شرط های اساسی جهت تعیین جریان محیط زیستی می باشد.
با وجود تمام پیچیدگی هایی که فرا راه جریان محیط زیستی رودخانه ها وجود دارد، اجماع کلی محققین و متخصصین منابع آب بر این مسئله است که عدم رعایت جریان محیط زیستی رودخانه در میان مدت و طولانی مدت باعث بروز فجایع غیر قابل برگشت محیط زیستی خواهد شد. بنابراین، توجه به اقدامات عملی جهت تعیین جریان محیط زیستی رودخانه ها در سرتاسر دنیا و به شکل خاص در افغانستان باعث تضمین حیات و رفاه نسل های فعلی و آینده خواهد شد.
منابع
Hoque, M. M., Islam, A., & Ghosh, S. (2022). Environmental flow in the context of dams and development with special reference to the Damodar Valley Project, India: A review. Sustainable Water Resources Management. https://doi.org/10.1007/s40899-022-00646-9
DAVIS, R., & HIRJI, R. (2003). Water Resources and Environment Technical Note C.1 – Environmental Flows: Concepts and Methods. The International Bank for Reconstruction and Development/THE WORLD BANK
Forslund, A., et al. Securing Water for Ecosystems and Human Well-being: The Importance of Environmental Flows. Swedish Water House Report 24. SIWI, 2009
Dyson, M., Bergkamp, G., Scanlon, J. (eds). Flow. The Essentials of Environmental Flows. IUCN, Gland, Switzerland and Cambridge, UK. xiv + 118 pp
Owusu, A. G., Mul, M., Van der Zaag, P., & Slinger, J. (2020). Re-operating dams for environmental flows: From recommendation to practice. River Research and Applications. https://doi.org/2021;37:176–18
بسیار آموزنده، امیدوارم مطلبی در مورد راهکارهای پیشنهادی برای جلوگیری از تخریب و از بین رفتن محیط زیست با در نظر گرفتن ضرورت بند سازی در افغانستان هم به اشتراک بگذارید.